Kościół katedralny Świętego Krzyża – rzymskokatolicki kościół parafialny, a także katedralny, zlokalizowany przy ulicy Katedralnej 2 w Opolu. Kościół należy do parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Opolu w dekanacie Opole, diecezji opolskiej. Dnia 3 kwietnia 1964 roku, pod numerem 763/64, świątynia została wpisana do rejestru zabytków województwa opolskiego. Obecny kościół powstał w XV wieku w miejscu wcześniejszych z XI i XIII w. i był wielokrotnie przebudowywany. Dzięki wieżom o wysokości 73 metrów jest najwyższą budowlą w mieście[8]. W świątyni znajduje się obraz Matki Boskiej Opolskiej, sprowadzony tu na stałe w 1702 r. z Piekar Śląskich. Wedle tradycji pierwszy kościół powstał z fundacji Bolesława I Chrobrego w 1005 roku. Najstarsze znane i zachowane wzmianki o kościele pochodzą z 1223 roku (dokument bpa Wawrzyńca, wymieniający jako pierwszego proboszcza w kościele Reginalda), jednakże wedle tradycji w 1024 r. bp wrocławski Klemens przekazał dla kościoła w Opolu relikwie Świętego Krzyża (wtedy też do orła widniejącego w herbie miasta dołączono połowę krzyża z trójlistnymi zakończeniami ramion), natomiast kronika z końca XVII w. powołuje się na niezachowany dokument z 1102 roku. Na początku XIII w. powołano w Opolu kapitułę. Około 1227 r. utworzono w Opolu archidiakonat, który był wzmiankowany w 1230 roku. W 1239 r. wzmiankowana była kolegiata, ustanowiona przez bpa wrocławskiego Tomasza I, a pierwszym prepozytem był Grzegorz. W 1295 r. przeniesiono parafię opolską z kościoła Najświętszej Maryi Panny i św. Wojciecha do późnoromańskiego, murowanego kościoła bazylikowego z wieżą, ufundowanego niewiele wcześniej przez księcia Bolka I opolskiego. Poświęcenia kolegiaty Świętego Krzyża dokonano 16 listopada 1295 roku. W 1415 r. kościół uległ zniszczeniu w czasie pożaru miasta; spłonęło m.in. 15 ołtarzy i część gotyckich tryptyków, ocalał natomiast relikwiarz. Odbudowa świątyni przeciągała się z powodu braku środków. W 1444 r. wzmiankowana była nowa zakrystia, w 1446 r. kapituła skarżyła się przed synodem wrocławskim na szkody, w 1447 r. wzmiankowane było nowe prezbiterium, a w 1470 r. zebrano fundusze na prace remontowe w kościele, określonym jako uszkodzony. W tym czasie został wzniesiony w stylu późnogotyckim, na częściowej bazie murów wcześniejszej budowli, halowy korpus kościoła wraz z dolnymi kondygnacjami wież. Na przełomie XV i XVI w. powstały przybudówki po bokach hali kościoła, w tym wzmiankowana w 1518 r. kaplica Trójcy Świętej (tzw. Piastowska, pierwotnie Oppersdorffów) oraz kaplice św. Jadwigi i św. Anny. Ostateczne zakończenie odbudowy kościoła po pożarze z 1415 r. miało miejsce w 1520 r. za panowania księcia Jana II Dobrego; oprócz wymienionych wcześniej części, odnowiony kościół posiadał także drugą zakrystię. Kolejne remonty były wzmiankowane w latach 1555 i 1557; być może w tym czasie zastąpiono stare sklepienie nowym (w nawach bocznych przeskokowym). W trakcie pożaru miasta w 1615 r. zniszczeniu uległy dach, szczyt i jedna z wież, a także większość wystroju wnętrza - wszystkie ołtarze (poza późnorenesansowym ołtarzem Trójcy Świętej); ocalały kamienne epitafia i żeliwne tablice. W 1617 r. ukończono odnawianie kościoła, lecz w latach 1622 i 1647 miały miejsce kolejne uszkodzenia w wyniku pożarów (spalenie dachu), w konsekwencji czego wymieniono ołtarze na barokowe. W 1652 r. odbudowano dach, a w 1653 r. odnowiono sklepienia. W drugiej połowie XVII w. wzniesiono nową zakrystię. W 1724 r. gontowy dach zastąpiono dachówkowym. Po sekularyzacji, przeprowadzonej w 1810 roku, przestała istnieć ustanowiona w XIII w. kolegiata. W XIX w. przeprowadzono kolejne remonty: w 1836 r. wzmocniono sklepienia kotwami, w 1837 r. odnowiono i częściowo przemurowano skarpy, a w 1882 r. odnowiono wnętrza w stylu neogotyckim, wykonano polichromię oraz witraże w prezbiterium). W latach 1897–1902 przeprowadzono następny remont i modyfikacje: przekształcono elewacje zewnętrzne, zamurowano część okien, ujednolicono przybudówki oraz, w latach 1899–1900, wzniesiono fasadę zachodnią z nadbudową wież według projektu architekta Józefa Cimbolleka. W tym czasie przedłużono południową kruchtę o jedno przęsło. Pod koniec XIX w. barokowe ołtarze zastąpiono neogotyckimi, dedykowanymi Świętej Rodzinie, Sercu Pana Jezusa, Niepokalanemu Sercu Maryi oraz św. Jadwidze, wykonanymi przez wrocławską firmę Buhla; autorem obrazów był H. Heinisch z Wrocławia. Zainstalowano także nowe organy z neogotyckim prospektem, których wykonawcą była świdnicka firma Schlaga. W latach 1912–1914 wbudowano w zachodnie przęsło korpusu chór muzyczny, a do północnej wieży przybudowano wieżyczkę schodową. 15 sierpnia 1945 r. prymas Polski August Hlond ustanowił pierwszego administratora apostolskiego Śląska Opolskiego (został nim protonotariusz apostolski Bolesław Kominek), co było równoznaczne z erygowaniem diecezji i wiązało się z podniesieniem rangi kościoła do prokatedry. W 1952 r. obchodzono 250-lecie sprowadzenia obrazu Matki Boskiej Opolskiej do Opola; w uroczystościach tych wziął udział m.in. prymas Polski Stefan Wyszyński. W latach 1963–1966, w wyniku starań prałata Antoniego Jokiela i z polecenia bpa Franciszka Jopa, odnowiono kościół; w zakresie prac znalazły się m.in.: odmurowanie dolnych partii otworów okiennych w zamknięciach naw od wschodu, wykonanie nowych portali od południa i północy (przy 1. przęśle od wschodu), rekonstrukcja bocznych, kamiennych wejść, obniżenie posadzki we wszystkich 3 nawach, częściowe odsłonięcie gotyckich wątków ceglanych wewnątrz oraz wykonanie polichromii, sgraffita i witraży przez Stanisława Szmuca z Krakowa oraz usunięcie większości wystroju neogotyckiego (w tym wszystkich bocznych ołtarzy z nawy głównej, poza dwoma, które przeniesiono do bocznych kaplic) i wprowadzenie w jego miejsce sprzętów i dzieł sztuki z obszaru województwa opolskiego (m.in. gotycki tryptyk w kaplicy Piastowskiej i barokowa ambona, stojąca przy filarze w nawie głównej). W trakcie prac odsłonięto przejściowo wątki murów i elementów, wskazujące na pierwotny, bazylikowy układ kościoła. Na uroczystości milenijne, w czasie których dokonano ponownego poświęcenia kościoła, przybyli m.in. Stefan Wyszyński i abp Karol Wojtyła. W 1978 r. kościół został wyremontowany od zewnątrz. W 1995 r. obchodzono 700-lecie kościoła; z tej okazji z inicjatywy proboszcza prałata Stefana Baldego rozbudowano i odrestaurowano organy, natomiast w głównym wejściu do kościoła umieszczono spiżowe drzwi, przedstawiające dzieje zbawienia i wydarzenia z historii ziemi opolskiej. W 1998 r. dokonano ekshumacji grobu spoczywającego w nawie głównej księcia Jana Dobrego, a rok później uroczyście przeniesiono jego szczątki do nagrobka w Kaplicy Piastowskiej.