Bazylika św. Ambrożego to druga, po Katedrze Narodzin św. Marii, najważniejsza budowla sakralna w Mediolanie. Jest to także jedna z najstarszych świątyń stolicy Lombardii i pierwowzór dla późniejszych, budowanych na północy Włoch kościołów romańskich.
Bazylika św. Ambrożego (wł. Basilica di Sant’Amrogio) usytuowana jest przy Placu św. Ambrożego, w zachodniej części historycznego centrum. Pierwsza świątynia została tu wzniesiona w latach 379 – 386 z inicjatywy biskupa Mediolanu – św. Ambrożego. Wybrana dla budowli lokalizacja nie była przypadkowa – to właśnie tutaj grzebano wcześniej chrześcijan zamordowanych w czasie rzymskich prześladowań. Początkowo świątynia zwana była zatem Bazyliką Męczenników i dopiero po śmierci św. Ambrożego i złożeniu tu jego szczątków, otrzymała ona swoją dzisiejszą nazwę. W czasach średniowiecznych bazylika została kilkukrotnie przebudowana i rozbudowana. Pod koniec VIII w. arcybiskup Piotr zlecił budowę obok świątyni opactwa benedyktyńskiego. W I poł. IX w. rozbudowana została także sama bazylika, która wzbogaciła się o chór i kryptę. Ostateczny wygląd uzyskała świątynia pod koniec XI w., gdy z inicjatywy biskupa Anzelma została ona przebudowana w stylu romańskim (a dokładniej w jego wersji lombardzkiej).
Bazylika św. Ambrożego to budowla trójnawowa, bez transeptu. Wejście do świątyni poprzedza atrium, czyli charakterystyczny dla architektury starochrześcijańskiej i romańskiej czworokątny dziedziniec otoczony krużgankiem. Po obu stronach surowej fasady z końca XI w. wznoszą się dwie dzwonnice – południowa Dzwonnica Mnichów (wł. Torre dei Monaci) z IX w. oraz północna Dzwonnica Kanoników (wł. Torre dei Canonici), z I poł. XII w. Dzwonnica Mnichów to konstrukcja prosta i surowa w wyglądzie, przypominająca raczej wieżę obronną, natomiast Dzwonnica Kanoników utrzymana jest w lombardzkim stylu romańskim, a jej dwa najwyższe piętra dodane zostały dopiero z końcem XIX w. Największym skarbem bazyliki jest pochodzące z IX w. cyborium ozdobione stiukami – prawdziwa perełka średniowiecznej sztuki zdobniczej. Pod cyborium znajduje się ołtarz św. Ambrożego, wysadzany drogimi kamieniami, srebrem i złotem, pod ołtarzem natomiast – relikwiarz św. Ambrożego. Poza cyborium koniecznie trzeba jeszcze zobaczyć w bazylice kaplicę Sacello di San Vittore, wzniesioną w IV w. i zwieńczoną złoconą kopułą ozdobioną mozaikami z V w. Pięknie prezentuje się także zdobiąca apsydę w nawie głównej, XIII – wieczna mozaika przedstawiająca Chrystusa Pantokratora.
